درس دوم

مست و هوشیار

• شاعر: پروین اعتصامی
• اثر: دیوان اشعار
• قالب شعر: قطعه
• وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رشته انسانی)
• درون مایه: گزارش فساد و دورویی اجتماع
• نوع ادبیات: مناظره (سخنور از شیوه مناظره بهره برده است)

محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت                  مست گفت: ای دوست این پیراهن است افسار نیست

قلمرو فکری:

محتسب، مأمور اجرای احکام دین، در راه مستی را دید و یقهٔ پیراهنش را گرفت. مست گفت: ای دوست، این پیراهن است که آن را گرفته‌ای، افسار نیست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   6 جمله

قلمرو ادبی:

افسار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

محتسب  ß  نماد انسان دورو و فاسد

مست  ß  نماد انسان یکرو و پاکدل

گریبان و پیراهن  ß  تناسب

است و نیست  ß  تضاد

مست و است  ß  جناس ناهمسان

این پیراهن است افسار نیست  ß  کنایه از اینکه یقه ام را رها کن

واژه آرایی کلمه «مست»

واج آرایی حروف «س» و «ت»

پیام:

اشاره به برخورد تحقیرآمیز مأموران حکومتی است با متهم

گفت: مستی زان سبب افتان و خیزان می روی             گفت: جرم راه رفتن نیست ره هموار نیست

قلمرو فکری:

[محتسب] گفت: تو مست هستی، به همین دلیل تلوتلو خوران راه می روی (تعادل نداری). مست پاسخ داد: اشکال و گناه در راه رفتن من نیست بلکه راه هموار و صاف نیست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   6 جمله

قلمرو ادبی:

هموار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

افتان و خیزان  ß  تضاد

هموار نبودن راه  ß  کنایه از گستردگی فساد در جامعه

واژه آرایی کلمات «گفت» و «نیست»

واج آرایی حروف «ت» و «ن»

پیام:

فساد اجتماعی

گفت می باید تو را تا خانه قاضی برم                 گفت رو صبح آی قاضی نیمه شب بیدار نیست

قلمرو فکری:

[محتسب] گفت باید تو را به خانه ی قاضی ببرم. پاسخ داد که برو و صبح بیا چرا که قاضی نیمه شب بیدار نیست (خود قاضی الان مست و ناهشیار است)

قلمرو زبانی:

بیت ß   7 جمله

قلمرو ادبی:

بیدار ß   قافیه (نیست:ردیف)

بیدار  ß  می تواند ایهام داشته باشد:

• 1) مقابل خواب
• 2) ناهشیار و مست

صبح و شب  ß  تضاد

رو و آی  ß  تضاد، فعل امر (برو و بیا)

واژه آرایی کلمه «گفت» و «قاضی»

واج آرایی حرف «ر»

پیام:

مسئولان به فکر آسایش و خوشی مردم نیستند

گفت: نزدیک است والی را سرای آن جا شویم                گفت: والی از کجا در خانه خمّار نیست؟

قلمرو فکری:

گفت: خانه حاکم نزدیک است، آنجا برویم. گفت: از کجا معلوم که حاکم خودش در میخانه نباشد؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

«را» در «والی را سرای»  ß  «را»ی فک اضافه (سرای والی)

قلمرو ادبی:

خمّار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

جا و کجا  ß  جناس ناهمسان

است و نیست  ß  تضاد

از کجا در خانه خمّار نیست  ß  کنایه از اینکه او هم در حال خوشگذرانی است

مصراع دوم  ß  پرسش انکاری

واژه آرایی کلمات «گفت» و «والی»

ارتباط معنایی دارد با:

واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند               چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند

پیام:

فاسد بودن مسئولان جامعه

گفت: تا داروغه را گوییم در مسجد بخواب                     گفت: مسجد خوابگاه مردم بدکار نیست

قلمرو فکری:

[مامور] گفت: تا زمانی که نگهبان را خبر کنیم، تو برو و شب را در مسجد بخواب. مست گفت: مسجد جای آدم های گناهکار و مست نیست. (مسجد خانه خداست و باید پاکیزه در آن وارد شد)

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

«را» در «داروغه را»  ß  به معنای «به» (به داروغه)

قلمرو ادبی:

بدکار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

بخواب و خوابگاه  ß  هم ریشگی (هم خانواده؛ رشته انسانی)

واژه آرایی کلمات «گفت» و «مسجد»

واج آرایی حروف «ر» و «س» و مصوّت «ا»

پیام:

بی توجهی و بی احترامی محتسب به اماکن مقدس (داخل شدن مست به مسجد)

گفت: دیناری بده پنهان و خود را  وارهان                      گفت: کار شرع، کار درهم و دینار نیست

قلمرو فکری:

[محتسب] گفت: پنهانی به من رشوه بده و خود را خلاص کن. گفت: رشوه در دین جایگاهی ندارد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

قلمرو ادبی:

دینار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

درهم و دینار  ß  تناسب

واژه آرایی کلمات «گفت»، «کار» و «دینار»

واج آرایی حروف «د»، «ر»، «ن» و «هـ» و مصوّت «ا»

پیام:

رواج رشوه خواری

گفت از بهر غرامت جامه ات بیرون کنم             گفت: پوسیده است جز نقشی ز پود و تار نیست

قلمرو فکری:

[محتسب] گفت: برای تاوان، لباست را از تنت بیرون می آورم. مست پاسخ داد: لباس من پوسیده و نخ نما شده است و دیگر ارزشی ندارد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

قلمرو ادبی:

تار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

جامه ات را بیرون کنم  ß  کنایه، آن را از تو می گیرم

جامه، پود و تار  ß  تناسب

پود و تار  ß  تضاد

است و نیست  ß  تضاد

[جامه] جز نقشی ز پود و تار نیست  ß  کنایه از نخ نما بودن، فرسودگی و بی ارزشی

واژه آرایی کلمه «گفت»

واج آرایی حروف «ت» و «م»

پیام:

باج گیری

نشانه تهیدستی مردم

گفت: آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه                        گفت: در سر عقل باید، بی کلاهی عار نیست

قلمرو فکری:

محتسب گفت: خبر نداری که کلاه از سرت افتاده است و یا خبر نداری که تعادل خودت را از دست داده‌ای. [مست] جواب داد: در سر عقل باید باشد؛ کلاه نداشتن عیب و عار نیست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   6 جمله

«ت» در «افتادت»  ß  جا به جایی ضمیر (کلاه از سرت افتاد)

قلمرو ادبی:

عار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

سر و کلاه  ß  تناسب

مصراع دوم  ß  مَثَل

در و سر  ß  جناس

واژه آرایی کلمات «گفت» و «سر»

واج آرایی حروف «ت»، «د» و «ر» و مصوّت «ا»

ارتباط معنایی دارد با:

تن آدمی شریف است به جان آدمیت               نه همین لباس زیباست نشان آدمیت

پیام:

برتری خِرد بر آراستگی ظاهری

گفت: می ‌بسیار خوردی زان چنین بی خود شدی                       گفت: ای بیهوده گو حرف کم و بسیار نیست

قلمرو فکری:

محتسب گفت: زیاد شراب خورده ای، به همین علّت مست و از خود بیخود گشته ای. گفت: ای بیهوده گو، بحثِ کم و زیادِ آن نیست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   6 جمله

بیهوده گو  ß  صفت فاعلی مرکب کوتاه (بیهوده گوینده)

قلمرو ادبی:

بسیار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

کم و بسیار  ß  تضاد

واژه آرایی کلمه «گفت»

واج آرایی حرف «ن» و مصوّت «ی»

پیام:

کار حرام، ناشایست است کم و زیاد آن مهم نیست

گفت: باید حد زند هشیار مردم مست را                        گفت: هشیاری بیار، اینجا کسی هشیار نیست

قلمرو فکری:

[محتسب] گفت:« باید مردم هوشیار، افراد مست را مجازات کنند» پاسخ داد: «یک انسان هشیار را در این جامعه نشان بده؛ در این جامعه؛ کسی هشیار و سالم نیست.»

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

هشیار مردم  ß  ترکیب وصفی وارون (مردم هشیار)

«را» در «مست را»  ß  به معنای حرف اضافه «به» (به مست)

قلمرو ادبی:

هشیار ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

مست و هشیار  ß  تضاد

واژه آرایی کلمات «گفت» و «هشیار»

واج آرایی حروف «ت»، «ر»، «ش»، «هـ» و مصوّت های «ا» و«ی»

ارتباط معنایی دارد با:

گر حکم شود که مست گیرند                 در شهر هر آنچه (هر آنکه) هست گیرند

پیام:

فراگیر بودن فساد

تمثیل:

تمثیل در لغت به معنای «تشبیه کردن» و «مَثَل آوردن»، و نیز به معنای «نگاشتن پیکر و نمودن صورت چیزی» است و در اصطلاح آن است که سخنور یا نویسنده به تناسب سخن خویش، حکایت، داستان یا نمونه و مثالی را یاد کند تا از این راه، پیام خود را به خواننده یا شنونده برساند. آنچه در این میان مهم ‏است نتیجه تمثیل است که می تواند سرمشقی برای موارد متفاوت باشد.